تاریخچه سینمای ایران

تعداد بازدید: 850

ورود نخستین دوربین فیلم‌برداری (دستگاه سینماتوگراف) در زمان مظفرالدین‌شاه، مصادف با سال ۱۲۷۹ هجری خورشیدی، آغازگر تاریخ سینمای ایران است. مظفرالدین شاه در یکی از سفرهایش به فرانسه از دستگاه سینماتوگراف خوشش آمد و به میرزا ابراهیم‌خان عکاس ‌باشی دستور خریداری آن را داد. در بهار 1280 نخستین تصاویر متحرك به دستور مظفرالدین شاه از شیرهای باغ وحش فرح‌آباد ضبط شد.

همزمان با شروع انقلاب مشروطیت بهره گیری از هنر سینماتوگراف و مراکزی هم برای تماشای عمومی ایجاد شد. اولین اعلان مربوط به سینما نیز در سال 1287 هجری خورشیدی در جراید به چاپ رسید. نخستین سالن نمایش فیلم در قهوه‌خانه زرگرآباد (چراغ‌گاز) راه افتاد و فیلمی از جنگ روس و ژاپن افتتاحیه آن بود. ویدیوی زیر سفر احمدشاه قاجار به بریتانیا را نشان می دهد که در سال 1298 خورشیدی ضبط شده است. او با کشتی سلطنتی الکسندریا وارد بندر انگلستان می شود و مورد استقبال پرنس آلبرت و جنرال هورن قرار می گیرد. در بخشی از این فیلم همچنین بازدید احمدشاه از صنعت نیروی هوایی انگلستان و دیدار با خلبانان ارتش به نمایش درآمده است.

 در سال 1299 «خان بابا معتضدی» كه در فرانسه تحصیل كرده بود به هنگام مراجعت با خود دوربینی آورد و توانست مناظری ضبط كند. او با همین دوربین در سال 1304 از مراسم برپایی مجلس موسسان و در سال بعد از تاجگذاری رضاشاه نخستین فیلم‌های خبری را به ثبت رساند.

در خلال سال‌های 1286 تا افتتاح نخستین سالن سینمای به سبك امروزی (در سال 1303 یه دست علی وكیلی و در گراندهتل) چند سالن از جمله فاروس، بازارچه قوام، ناصرخسرو، دارالفنون، فردوسی و مدرن به نمایش تصاویر متحرك می‌پرداختند و در شهرهایی همچون شیراز و بوشهر نیز یكی دو سالن چنین فعالتی را دنبال می‌كردند.

• اولین فیلم های سینمای ایران

در بیست و نهمین سال ورود سینما به كشور (سال 1309 خورشیدی) اتفاق مهمی روی داد كه می‌توان به عنوان نقطه عطف تازه‌ای در تاریخ سینمای ایران دانست. در این سال «آوانس اوهانیان» كه در مسكو به تحصیل سینما پرداخته بود، با همكاری خان‌بابا معتضدی اولین فیلم بلند داستانی را با نام «آبی و رابی» به تصویر كشید و 12 دی ماه در سینما مایاك تهران روی پرده رفت. در سال 1310 نیز دومین فیلم با عنوان «انتقام برادر» توسط ابراهیم مرادی در بندر انزلی كلید خورد، اما نیمه كاره ماند و به همان شكل در رشت و انزلی به نمایش درآمد. با ورود سینما به زندگی اجتماعی مردم، فیلم‌های خارجی نیز در سینماهای تهران و شهرستان‌ها به نمایش درآمد، حتی به ابتكار برخی از سینماداران داستان فیلم‌ها در ورقه‌هایی چاپ شده و در اختیار تماشاگران قرار می‌گرفت، حضور زنان در سالن‌ها هم با تشویق صاحبان سینما بیشتر می‌شد و یك سینما نیز مخصوص زنان افتتاح شد (سینمای تابستانی صنعتی در لاله‌زار)، از سوی دیگر به ابتكار خان‌بابا معتضدی میان‌نویس فیلم‌ها به فارسی فیلمبرداری و در خلال سكانس مونتاژ شد. در همین حین نخستین نقد فیلم در روزنامه «اطلاعات» و « ستاره جهان» چاپ شده و نخستین لایحه نمایش‌ها و سینماها از جانب بلدیه تهران به تصویب رسید.

با ابداع سینمای ناطق (1306- 1927) به تدریج آوازه صدا به سینمای ایران رسید و هنرمندان وطنی هم مترصد تولید فیلم ناطق در داخل شدند. سال 1311 در حالی‌كه سومین فیلم داستانی با نام «حاجی آقا آكتور سینما» ساخته آوانس اوگانیانس به نمایش درآمد، كمپانی «امپریال فیلم» در فكر ساخت نخستین فیلم ناطق ایرانی بود. ساخت «دختر لر» 7 ماه به طول انجامید و در نهایت زمستان 1312 در سینما مایاك روی پرده رفت. این فیلم با استقبال عمومی مردم مواجه شد.

تا سال 1327 مجموعاً 4 فیلم دیگر ایرانی در سینماهای كشور به نمایش درآمد كه همه آنها را عبدالحسین سپنتا ساخت. از این پس كارگردانانی همچون اسماعیل كوشان، علی دریابیگی، پرویز خطیبی، فضل‌الله بایگان، ابراهیم مرادی و … به فعالیت پرداختند.

• دهه 30

از آغاز دهه 30 شمسی تعداد آثار تولیدشده از یك تا دو فیلم در سال به 9 تا 23 فیلم رسید، دوبله آثار خارجی مرسوم شده و سینما به سرگرمی مردم كوچه و بازار تبدیل شده بود. از همین رو تعداد سالن‌ها در تهران و شهرستان‌ها رو به افزایش گذاشت. از مشهورترین آثار دهه 30 می‌توان به چهارراه حوادث (ساموئل خاچیكیان)، امیرارسلان نامدار( شاپور یاسمی)، جنوب شهر(فرخ غفاری)، لات جوانمرد(مجید محسنی) و … اشاره كرد. از رویدادهای دیگر، كارگردانی نخستین فیلم توسط یك زن (مرجان ساخته شهلا ریاحی) و برگزاری نخستین جشنواره سینمایی تحت عنوان گلریزان، ابداع پدیده كلاه‌مخملی‌ها، ظهور فردین و … قابل اشاره‌اند.

• دهه 40

در دهه 40، سینمای موسوم به فیلمفارسی – كه شالوده‌اش در دهه 30 ریخته شده بود –به اوج رسید و هر ساله 25 تا 70 فیلم تولید شد كه عمده این آثار را فیلم‌های سرگرم‌كننده تشكیل می‌دادند، این آثار جملگی از داستان‌های عامیانه به همراه عناصری همچون رقص و آواز، تعقیب و گریز، زد وخورد و … بهره می‌گرفتند. از مشهورترین آثار این دوران می توان به گنج قارون (سیامك یاسمی)، سلطان قلب‌ها (محمدعلی فردین)، كوچه مردها (سعید مطلبی) و … اشاره كرد. همچنین بهروز وثوقی، مهم ترین چهره سینمای پیش از انقلاب در این دهه شناسانده شد.

سال 1348 را می‌توان نقطعه عطف سینمای ایران دانست. در این سال دو فیلم «قیصر» ساخته مسعود كیمیایی و «گاو» به كارگردانی داریوش مهرجویی به نمایش عمومی درآمدند كه هر دو متفاوت از جریان رایج سینما بودند و بعدها به عنوان مبدا بسیاری از تغییرات ساختاری بدل شدند. قیصر اثری با رویكرد اجتماعی بود كه شمایل جدیدی از قهرمان ارائه داد و گاو اثری ساختارگرا به شمار می‌رفت كه متفاوت از فیلم‌های سرگرم‌كننده و قصه‌گو شیوه دیگری از فیلسازی را به رخ می‌كشید. این دو اثر با استقبال منتقدان مواجه شدند و از همان سال موج نوی سینمای ایران (همچون سینمای نئورئایستی ایتالیا) شكل گرفت.

• دهه 50

در سال‌های دهه 50، كارگردانانی مانند ناصر تقوایی، علی حاتمی، امیر نادری، بهمن فرمان‌آرا، ابراهیم گلستان، فریدون گله، سهراب شهیدثالث، بهرام بیضایی، عباس كیارستمی و … این مسیر را ادامه دادند. می توان به فیلم های تنگسیر اثر امیر نادری و چریکه ی تارا به کارگردانی بهرام بیضایی اشاره کرد.

سال 1357 قیام مردمی علیه رژیم شاهنشاهی اوج گرفت و برخی سینماها به عنوان مظاهر فساد به آتش كشیده شدند. پیروزی انقلاب اسلامی، جامعه و به خصوص سینما را دچار تغییرات اساسی كرد. نخستین ساخته پس از انقلاب اسلامی -كه در مرداد 58 روی پرده رفت- «فریاد مجاهد» نام داشت و كارگردانش مهدی معدنیان بود. در دو سه سال نخست برخی از آثار قدیمی با جرح و تعدیل‌هایی به نمایش درآمدند، ولی معدود آثار تولیدی به مضامین انقلابی، مذهبی و سیاسی پرداخته بودند.

• دهه 60

در سال‌های دهه 60 سینمای ایران پوست انداخت و به نوعی وارد دوران جدیدی شد. سینمای دفاع مقدس از همان بعد از انقلاب و به دلیل شروع جنگ هشت ساله متولد شد، رشد کرد و بخش بزرگی از سینمای دهه ۶۰ را به خود اختصاص داد. در این مقطع تعدادی از آثار ایرانی به جشنواره‌های خارجی راه یافته و جوایزی را دریافت كردند. عمده آثار تولید شده سینمای ایران مضامین انسانی، اسلامی و اخلاقی را دستمایه قرار داده و مورد توجه محافل جهانی قرار گرفتند.

تعدادی از فیلمسازان باسابقه همچون داریوش مهرجویی، مسعود كیمیایی، ناصر تقوایی، بهرام بیضایی، ساموئل خاچیكیان، رضا میرلوحی، امیر نادری و … به كار خود ادامه دادند و نسل جدیدی از كارگردانان جوان همچون كیانوش عیاری، كیومرث‌ پوراحمد، رسول صدرعاملی، رسول ملاقلی‌پور، پوران درخشنده، رخشان بنی‌اعتماد، ابراهیم حاتمی‌كیا، كمال تبریزی و …در كنار آنها قرار گرفتند.

همچنین ظهور چهره های مهم بازیگری همچون عزت الله انتظامی، محمدعلی کشاورز و نیز چهره ی مهم بازیگری اکشن یعنی جمشید هاشم پور (جمشید آریا) از اتفاقات این دوره محسوب میشود. از آثار فاخر دهه 60 می توان به فیلم های باشو غریبه ی کوچک، دونده، عقاب ها، مرگ یزدگرد، تاراج (زینال بندری)، شهر موش ها، هامون، اجاره نشین ها و مادر اشاره کرد. همچنین از اتفاقت جالب این دوره ساخت فیلمی در ژانر وحشت با عنوان شب بیست و نهم بود که تا کنون عنوان ترسناک ترین فیلم تاریخ سینمای ایران را به خود اختصاص داده است.

• دهه 70- عصر طلایی سینمای ایران

دهه ۷۰ در تاریخ سینمای ایران دهه‌ای منحصربه‌فرد و متفاوت است. از یک سو جنگ به پایان رسیده و حالا دغدغه‌ها، نیازها و آرمان‌ها عوض شده است. از سوی دیگر جامعه در حال پیدا کردن خویش است. یعنی جامعه‌ای که پس از انقلاب درگیر یک جنگ ناخواسته می‌شود و فرصتی برای نفس کشیدن نمی‌یابد، حالا فرصت پیدا می‌کند تا به خودش بپردازد. از رویدادهای دیگر می توان به خسرو شکیبایی و پرویز پرستویی اشاره کرد که در این دهه به اوج شکوفایی بازیگری خود رسیدند.

یکی از بهترین جنبه‌های دهه ۷۰ که باید مورد توجه قرار گیرد بحث توجه به سینمای کودک و نوجوان است که رشد و بلوغ خود را در این دهه تجربه می‌کند. سینمایی که تا قبل از انقلاب و حتی بعد از آن و در دهه 60 محلی از اعراب نداشت و چندان موردتوجه نبود، به یکباره در دهه بعد برجسته می‌شود و آثار ماندگاری  توسط سینماگران خوش‌نام و دغدغه‌مند خلق می‌شود. بادکنک سفید (۱۳۷۳) به کارگردانی جعفر پناهی، کلاه‌قرمزی و پسرخاله (۱۳۷۳) اولین فیلم سینمایی ایرج طهماسب، خواهران غریب (۱۳۷۴) به کارگردانی کیومرث پوراحمد و بچه‌های آسمان (۱۳۷۵) از مجید مجیدی از آثار فاخر سینمای کودک و نوجوان دهه 70 محسوب می شوند.

سینمای دهه ۷۰ سینمایی بود که از شرایط اضطرار و تنش‌های هرلحظه جنگ در دهه ۶۰ فاصله گرفته و امکان تمرکز بر نیازهای خویش را یافته بود. دغدغه‌ها، نیازها و آرمان‌های این دهه فرق کرده بود ضمن این‌که مشکلات جدید و متنوعی را روبروی خویش می‌دید.  این دهه تا نیمه اول خود دولت سازندگی و از نیمه دوم خود دولت اصلاحات را همراهی می‌کند؛ موضوعی که به شدت بر تولیدات فرهنگی، ارزیابی‌ها و ممیزی‌ها و خروجی‌های سینمای ایران اثرگذار است. بر این اساس می‌بینیم که چطور موضوعات و سوژه‌های چالش‌برانگیزتری در فیلم‌های سینمایی مطرح می‌شوند؛ موضوعاتی چون کمدی جنگی در فیلم لیلی با من است در سال 74، مهاجرت و تغییر هویت در فیلم آدم‌برفی در سال ۷۶، ارائه نوعی کمدی جنسی در فیلم مرد عوضی در سال ۷۷، پرداخت موضوعی با عنوان خشونت خانگی در فیلم قرمز در سال ۷۸ و شروعی مبحثی با عنوان خیانت در زندگی زناشویی در فیلم شوکران در سال ۷۹ همگی از فیلم‌ها و موضوعاتی هستند که در زمان خود نوعی از آوانگاردیسم را دربرداشتند و تحت تأثیرات تغییرات سیاسی و شرایط اجتماعی امکان بروز و ظهور یافتند. از مهمترین اتفاقات سینمایی این دهه می توان به اهدای نخل طلای جشنواره کن به عباس کیارستمی برای فیلم طعم گیلاس اشاره کرد.

• دهه 80

سبک فیلم های دهه 80 نسبت به فیلم‌های ساخته شده در دهه 60 و 70 تغییرات اساسی پیدا کرد و همین امر موجب نوعی حالت یکنواختی سینما در این دوره شد. البته ناگفته نماند که فیلم های ایرانی در این دهه در جشنواره های بین المللی حضور موفقی داشتند. فیلم‌های سینمایی دهه هشتادی در ژانرهای مختلفی ساخته شدند که به موضوعات عموما اجتماعی-خانوادگی می پرداختند. از مهمترین آثار سینمایی این دوره می توان به فیلم های شام آخر (فریدون جیرانی)، من ترانه 15 سال دارم (رسول صدرعاملی)، ارتفاع پست (ابراهیم حاتمی کیا)، مارمولک (کمال تبریزی)، میم مثل مادر (رسول ملاقلی پور)، دوئل (احمدرضا درویش)، اشک سرما (عزیزالله حمیدنژاد) روز سوم (محمدحسین لطیفی) و درباره الی (اصغر فرهادی) اشاره کرد. مهمترین اتفاق سینمایی این دوره ظهور اصغر فرهادی و اهدای جایزه اسکار به فیلم جدایی نادر از سیمین اثر اجتماعی-خانوادگی او است.

• دهه 90- دهه نزول سینمای ایران

این دهه نسبت به دهه های پیشین، چیز خاصی برای ارائه ندارد. مادی گرایی، ورود عوامل غیر سینمایی و افراد نالایق به حوزه سینما را می توان از علل رکود شدید سینما در این دوره به حساب آورد. با این حال فیلم های یه حبه قند (رضا میرکریمی)، هیس دخترها فریاد نمی زنند (پوران درخشنده)، عصبانی نیستم (رضا درمیشیان)، خانه پدری (کیانوش عیاری) و ابد یک روز (سعید روستایی) را می توان از آثار قابل دفاع این دوره نام برد. نقطه عطف این دهه باز هم به دست اصغر فرهادی و با فیلم فروشنده اتفاق افتاد. فروشنده توانست جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان را بدست آورد.

جستارهای وابسته:

• تاریخچه سینمای جهان

• شروع سینما با اختراع سینماتوگراف